جزيره خارك در استان بوشهر كه امروزه نامش با نفت و اسكله هاي تي و سايلند گره خورده است، از جمله قديمي ترين سكونتگاه اقوام ايراني بوده است. اين جزيره كه در 35 كيلومتري بندر گناوه و 55 كيلومتري بندر بوشهر قرار دارد، از دوران هخامنشيان به عنوان يكي از جزاير مسكوني شناخته مي شد. اين جزيره پس از آن در دوره هاي اشكاني و ساساني نيز مورد بهره برداري قرار گرفت و توانست يادگارهايي از دوران خود به جا بگذارد كه مهم ترين آن دخمه هاي باقيمانده در ارتفاعات اين جزيره مي باشد.


خارك در تاريخ 250 ساله اخير ايران هم نقش خود را ايفا كرده است، در دوران زنديه بود كه ميرمهناي بندر ريگي موفق شد بقاياي استعمارگران هلندي را براي هميشه از آب هاي خليج فارس بيرون ريزد و طي دو جنگ، انگليسي ها را در سواحل آن منهدم كند. در ميانه دهه 1330 و با كشف نفت در فلات قاره ايران جزيره خارك توسط دولت به عنوان جزيره نفتي انتخاب شد و از آن پس، روند شتابان توسعه در آن شكل گرفت و به يكي از مراكز عمده كارگري تبديل شد. لوله هاي نفت از داخل فلات ايران راه به سوي اين جزيره گشوده و با حركت در بستر دريا خود را به بزرگ ترين اسكله نفتي دنيا مي رساند. روزانه ده ها نفتكش بزرگ و كوچك در كنار اين اسكله ها پهلو گرفته تا طلاي سياه را با خود به بازارهاي مصرف برسانند. مردم خارك كه بومي اين جزيره هستند نيز از دير باز در حوزه تاريخي و فرهنگي از خود يادگارهاي جالبي بر جاي گذاشته اند.


در اين ميان با روند توسعه روزافزون اين جزيره بر حسب اتفاق برخي از گره هاي ناگشوده آن در بسياري از مواقع مشخص مي شود. چندي پيش در خبر ها آمده بود كتيبه اي با خط ميخي متعلق به دوران هخامنشيان در آنجا كشف شده است. باستان شناسان مي گويند كشف اين كتيبه سند محكمي مبني بر نام گذاري خليج فارس است.


به گزارش ميراث خبر، علي اكبر سرفراز، يكي از باستان شناسان سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان بوشهر با بيان اين مطلب به ميراث خبر افزود: <هر چند پيش از اين نيز نام خليج فارس برازنده ترين نام بوده است اما با كشف كتيبه اي به خط فارسي باستان و متعلق به دوره هخامنشيان مي توان از اين نام گذاري با سند محكم ديگري دفاع كرد.> كتيبه اي به خط فارسي باستان روز چهارشنبه 23 آبان امسال در پي احداث جاده اي در جزيره خارك از زير خاك نمايان شد. كارشناسان در نخستين مطالعات خود روي اين كتيبه، قدمت آن را به دوره هخامنشي تخمين زدند.


سرفراز در ادامه گفت: <كشف اين كتيبه سنگي در جزيره خارك آن هم زماني كه بر سر نام خليج فارس بحث هاي متعددي در دنيا به راه افتاده است را مي توان به شكل يك معجزه ديد. اين كشف بي شك يكي از مهم ترين يافته هاي باستان شناسي براي اثبات نام خليج فارس خواهد بود.>


در حال حاضر سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان بوشهر ادامه فعاليت احداث جاده در خارك را متوقف كرده است تا وضعيت محوطه اي كه اين كتيبه در آن يافت شده است مشخص شود.


از سوي ديگر به درخواست سازمان ميراث فرهنگي بوشهر، دكتر بشاش، خط شناس فارسي باستان به منظور خواندن كتيبه به خارك دعوت شده است كه به گفته سرفراز اين كتيبه طي چند روز آينده خوانده خواهد شد. به گفته دكتر سرفراز مطالعات اوليه در محل كشف كتيبه نشان مي دهد كه اثري از بناي دوره هخامنشي وجود ندارد.


وي اعتقادات بي شماري در مورد علت وجود اين كتيبه در خارك دارد كه طي چند روز آينده آنها را بازگو خواهد كرد. نخستين مطالعات نگارش كتيبه هخامنشي خارك نشان مي دهد اين كتيبه به شكل نامنظم و نامتعارف در پنج سطر و سطر هاي آن به صورت سه و دو سطر به هم چسبيده و به زبان فارسي باستان نوشته شده است. پيش از اين سطرهاي جدا از هم در دوره هخامنشي تنها در متوني ديده شده كه به زبان هاي مختلف بوده است. <مسعود بشاش>، رئيس مركز مطالعات كتيبه شناسي در پژوهشكده زبان و گويش در اين باره گفت: <كتيبه يافت شده در جزيره خارك روي نوعي سنگ مرجاني مخصوص اين جزيره كه به آن سنگ خارا گفته مي شود و احتمالابه صورت صخره اي بوده است نوشته شده و پنج سطر دارد.> وي افزود: <سطر هاي اين كتيبه به صورت سه و 2 سطر به هم چسبيده و به زبان فارسي باستان نوشته شده است.> به گفته بشاش پيش از اين سطرهاي جدا از هم در دوره هخامنشي تنها در متوني ديده شده است كه به زبان هاي مختلف بوده و براي نشان دادن اين زبان ها آنها را جدا از هم و با يك سطر فاصله مي نوشتند. وي در ادامه با بيان اينكه در اين كتيبه سطرها به زبان فارسي باستان است از هم جدا شده كه اين موضوع نياز به پژوهش دارد، افزود: در اطراف اين سطرها چند حروف هجاي پراكنده روي سنگ ديده مي شود كه به شكل خط ميخي هستند و بايد مورد مطالعه قرار گيرند. بشاش درباره زمان خوانده شدن اين خط گفت: <قرائت آن زمانبر خواهد بود و به همين علت علاقه منداني كه مايلند از متن آن آگاه شوند بايد مدتي را صبر كنند.> شاهدان محلي كه از نزديك كتيبه را ديده اند مي گويند: روي كتيبه عكسي از يك تاج نيز ديده مي شود.


صخره حامل سنگ نبشته


در آخرين گزارش ها از خوانش كتيبه هخامنشي آمده است: كتيبه روي سنگ مرجاني بومي جزيره با عرض و طول تقريبي يك متر نوشته شده هرچند كه اكنون از محل اصلي خود جدا و تبديل به يك شيء منقول شده است، اما در اصل خود، گويا اثري غيرمنقول بر صخره هاي مرجاني جزيره بوده است.


ظاهر سنگ نبشته


اين كتيبه تنها بر يك سطح سنگ و بدون تراش يا صيقل كاري سطح زيرين آن نوشته شده است. كتيبه از شش سطر تشكيل شده كه ظاهرا دربردارنده شش واژه به خط و زبان فارسي باستان هخامنشي است. از آنجا كه هر واژه در يك سطر مستقل نوشته شده، كاتب نيازي به استفاده از يك ميخ كج به عنوان واژه جداكن متداول در اين خط را نداشته و از آن بهره اي نبرده است. در ميانه اثر و در ابتداي سطرهاي سوم و چهارم (كه بسيار آميخته و درهم است) نگاره اي به مانند يك تاج خوابيده ديده مي شود كه احتمال اينكه ناشي از فرسايش هاي طبيعي صخره و پديده اي اتفاقي باشد، غيرممكن به نظر مي رسد. وضعيت سطرهاي سوم و چهارم نشان مي دهد كه اين دو سطر با در نظرداشتن وجود نگاره تاج، از محلي جلوتر نوشته شده است. چهار سطر آغازين با خطي باريك و بلند از دو سطر پاياني جدا شده اند و همچنين هيچيك از هشت كوته نوشت فارسي باستان در اين كتيبه به كار نرفته است. ويژگي ديگر اين كتيبه، نگارش عجولانه و توام با بي دقتي آن است. سنگ نبشته هاي هخامنشي، همگي متوني سلطنتي بوده و با دقت و ظرافت ويژه اي نوشته شده اند. كتيبه خارك از لحاظ سبك اجرا، بيشتر شبيه ويژگي هاي كتيبه نويسي عصر ساساني است تا دقت و ظرافت فني و هنرمندانه عصر هخامنشي.


قدمت سنگ نبشته


خط ميخي فارسي باستان در سال هاي آغازين پادشاهي داريوش بزرگ به وجود آمده و در پايان عصر هخامنشي به فراموشي سپرده شده است. به عبارت ديگر اين خط در حدود سال 330 پيش از ميلاد تا حدود سال هاي 520 پيش از ميلاد به مدت 190 سال به عنوان خط سلطنتي شاهنشاهي هخامنشي رواج داشته است. گونه هاي نخستين و پاياني اين خط، اندك تفاوت هايي در شيوه نگارش دارا هستند (براي نمونه اندازه پهنا يا بلندي برخي از علامت ها) كه براي تعيين قدمت دقيق تر به كار مي آيد. كتيبه خارك به طور توامان داراي ويژگي هاي نگارشي سده هاي نخستين و پاياني حيات اين خط است. مقايسه علامت هاي ميخي كتيبه خارك با ديگر نمونه هاي نبشته هاي هخامنشي، نشان مي دهد كه دو سطر پاياني كتيبه خارك با ويژگي نوشته هايش در سده هاي نخستين هخامنشي و چهار سطر نخستين آن با ويژگي هاي متاخر آن نوشته شده است. با اين وجود، سطرهاي نخستين كتيبه از نظر فرسايش ظاهري كهن تر به نظر مي آيند.


خوانش و ترجمه سنگ نبشته


همانگونه كه گفته شد، در اين كتيبه شش واژه در شش سطر نوشته شده كه واژگان يكم، دوم، پنجم و ششم، تقريبا به راحتي خوانده مي شود اما واژگان چهارم و پنجم به اندازه اي فرسوده و تخريب شده كه در مجموع بيش از چهار علامت آن قابل تشخيص نيست. از چهار واژه اي كه خوانده مي شوند، تنها يكي از آنها (واژه نخست) داراي سابقه در متون پيشين فارسي باستان است و سه واژه ديگر به كلي تازگي دارند. در نتيجه امكان ترجمه كامل و حتي تقريبي متن سنگ نبشته به سادگي امكان پذير نيست.


واژه يكم- داراي دو حرف <آ/اَ> و <هَـ< :>آهَه / اَهَه( >گذشته سوم شخص مفرد يا جمع فعل <بودن)>، به معناي <بود/ بودند.>


واژه دوم- داراي پنج حرف <سَ>، <آ/ اَ>، <ك>، <شَ> و <آ/ آ< :>ساكوشـا/ سـاكشا.> ظاهرا يك نام خاص است و داراي پيشينه اي در متون فارسي باستان نيست. اما قابل قياس است با واژه هاي در پيوند با سكاييان به مانند: <َسكَـئيـبـش( >سكائيه) و نيز با واژه هاي در پيوند با كوشاييان يا اتيوپيان به مانند <كوشـا>(اتيوپي.) لازم به يادآوري است كه پسوند <شا> در متون فارسي باستان ارتباطي با <شاه> ندارد. شاه در فارسي باستان به شكل <خشايثي يه> نوشته مي شود.


واژه سوم- تنها داراي دو حرف قابل خوانش <هَـ> و <اي< :>هـيـ...> است. در متون فارسي باستان، پيشوند< هي> تنها در واژه هاي در پيوند با هنديان به مانند: <هيدوش>(هند) ديده شده است.


واژه چهارم- تنها داراي دو حرف مبهم <كَ> و <آ/ اَ> كه به احتمال فضاي ميان آنها نيز تخريب شده و دنباله بلافصل يكديگر نيستند. نگاره تاج نيز در كنار حرف <كَ> جاي دارد.


واژه پنجم- داراي چهار حرف <بَ>، <هَـ>، <نَ> و <مَ< :>َبَهنَم.> اين واژه نيز براي نخستين بار ديده مي شود و معناي آن دانسته نيست. در پايان اين سطر، يك نشان شبيه علامت واژه جداكن معكوس ديده مي شود كه آن نيز داراي پيشينه در اين خط نيست.


واژه ششم- داراي دو حرف <خَ> و <آ/ اَ< :>خا.> پايان اين واژه مبهم است و احتمال آسيب ديدگي در يك حرف مي رود.


مساله اصالت سنگ نبشته


بديهي است كه به هنگام كشف يك اثر باستاني، نخستين پرسشي كه مي بايد بدان پرداخت، مساله اصالت اثر و اطمينان از غيرساختگي بودن آن است. در كتيبه خارك نيز لازم است تا پيش از هر چيز، بررسي هايي براي اطمينان از اصالت آن انجام شود. نكته هايي كه اين كتيبه را در معرض ترديدهايي قرار مي دهد و توضيح آنها لازم به نظر مي رسد، عبارت است از نگارش عجولانه و بدون دقت كافي متداول در تمامي آثار مشابه هخامنشي، كمبود يا نبود آثار رسوب هاي سطح سنگ در درون يا لبه هاي علامت هاي ميخي، سبك هاي چندگانه نويسي كتيبه، واژگان ناآشنا، گونه ناشناخته نويسي بخش دوم حرف <سَ> در سطر دوم، علامت وارونه شبيه به واژه جداكن در پايان سطر پنجم، آميختگي و بي نظمي سطرهاي سوم و چهارم و نيز نشان عجيب و ناشناخته تاجي ساساني به صورت خوابيده در ميانه كتيبه اي هخامنشي.